AMED - Endama ÎPPNW’ê bijîşk Gisela Penteker a di derbarê çekên kîmyewî de demên dirêj in lêkolînan dikin, bandora çekên kîmyewî nirxand her wiha delîlên bikaranîna çekên kîmyewî ya li ser herêma Kurdistanê ya ÎPPNW’ê ispat kirine parve kir. Gisela bi taybetî jî dema bandora çekên kîmyewî û bikaranîna wan şîrove kir û got:" Pêwîst e Neteweyên Yekbûyî bi awayekî berfireh bê reformkirin û bi awayekî demokratîk ji bo mafên wekhev bê avakirin."

 

Piştî li ser Kurdistanê çekên kîmyewî hatin bikaranîn ango ji salên 90’î ve pêkhateya Bijîşkên Navneteweyî yên ji bo Pêşîlêgirtina Şerê Nukleerî (ÎPPNW) lêkolînê girîng dan destpêkirin. Bi taybetî di êrişên ji 17’ê Nîsanê de yên li ser herêmên parastina Medyayê hatine destpêkirin ev çekên kîmyewî bê navber hatin bikaranîn û di vê astê de jî lêkolînên pêkhateyê çêbûn. ÎPPNW’ê ew cureyên çekên kîmyewî yên weke “Çekên nuklerî yên taktîk, bombeyên termobar, bombeyên fosfor, bombeyên gazên sinir” yên li ser herêmê hatine bikaranîn îspat kirin û delîlên xwe pêşkêş kirin.

 

Endama pêkhateyê bijîşk Gisela Penteker pirsên me yên weke bandorên çekên li ser herêma Kurdistanê hatine bikaranîn çine? Kengî, çawa hatine pêşxistin û pêwîst e çawa ewlehî were girtin bersivand. Gisela bersiva pirsan wiha da;

 

Çeken kîmyewî cara yekem kengî hatin bikaranîn?

 

Di salên 1914’an de ji bo Fransa hevrikên xwe di demek kin de bê bandor bihêle gaza bi navê Xylobromide ku rondikrij e cara yekem bi kar anî. Artêşa Elman jî di eniya şerê rojavayê Belçîkayê de cara yekem di sala 1915’an de gaza klor û di sala 1917’an de jî gaza Fosgen û Hardal bi kar anî.

 

Çeka nukleerî ya taktîkî çiye?

 

Çeka nukleerî ya taktîkî, ji çekên nukleerî yên stratejîk zêdetir bi bandortir ku ji ber bikaranîna wan dê jiyana li ser erdê tune bike ji hêla gelek kesan ve wekî bergiriyek ji bikaranîna rastîn têne dîtin. Çekên nukleer ên taktîkî ku jê re ‘sub-stratejîk’ jî tê gotin kêmtir dûr difirin, bi gelemperî xwedî hêzek teqînek biçûktir an bijartî ne û hê bêtir in. Ew ji bo bikaranîna di pevçûnên tê texmînkirin ku ji çekên nukleerî yên stratejîk ên sereke dibe sedema wêrankirin û qirêjiya sînordartir, hatine çêkirin. Lêbelê, çekên nukleerî yên taktîkî jî encamên wê yên wêranker hene, wekî ku me li Hîroşîma û Nagazakî dît. DYE çekên xwe yên nukleerî yên taktîkî nûjen kiriye û ji Kanûna îsal ve versiyonên nû li Ewropayê bi cih dike. Rûsya hemû çekên xwe yên nukleerî yên taktîkî di depoyeke navendî de ji sîstemên radestkirina wan cuda diparêze.

 

Bombeyên Termo (bar) çine?

 

Bombeya Aerosol – bombeya valahiya – Fuel Air Explosive (FAE) ku di zimanê devkî de jê re ‘MOB’, ‘Dayika Hemî Bombeyan’ jî tê gotin. Bombeyên Thermobarîk teqînek mezin û pêleke şokê çêdikin û li dû wê valahiyekê ava dike. Îspanya, Îngilîstan, Hîndîstan û Sûriyeyê çekên termobarîk bi kar anîne û Sûriyeyê jî bi Rûsyayê re di şerê navxweyî de bi eşkere li dijî sivîlan û saziyên sivîl bi kar anîne. Ew dikarin nisbeten biçûk bin û dikarin ji çekên biçûk û roketavêj û hem jî ji dronan werin avêtin. Ji ber vê di 1983’an de Îspanya, Îngilîstan, Hîndîstan û Sûriyeyê çekên termobarîk bi kar anîne û Sûriyeyê jî bi Rûsyayê re di şerê navxweyî de bi eşkere li dijî sivîlan û saziyên sivîl bi kar anîne. Ew dikarin nisbeten biçûk bin û dikarin ji çekên biçûk û roketavêj û hem jî ji firokeyên bêfirokevan werin avêtin, û ji ber vê yekê ji hêla terorîstan ve jî têne bikaranîn, wek mînak li Libnanê di 1983'yan de û Balî di 2002'yan de, di sala 2007’an de DYA’yê “dayika hemû bombeyan” û Rûsyayê jî “bavê hemû bombeyan” ceriband. Hate çavdêrîkirin ku hêza wê ya wêranker bi hêza bombeya nukleerî re hevseng bû. Li dijî hedefên leşkerî bikaranîna bombeyên termo ne qedexe ye. Li ser qedexekirina hedefên sivîlan xebat tê kirin.

 

Nîşe;

 

Divê bombeyên termal bi bombeyên şewitandinê (wek napalm an fosfor) re neyên tevlihevkirin. Ev ne bi pêla şokê, bi temamî bi rêya agir dixebitin. Nûnerê herî naskirî di sala 1942'yan de li Zanîngeha Harvardê ya Dewletên Yekbûyî de nepalm pêşve xistin. Propelek pir şewatbar bi amûrek teqemenî ya kevneşopî re di teneke yan fîşekan de tê bicihkirin û bikaranîn. Dema ku teqemenî tê teqandin, sotemenî wekî ewr belav dibe û ji ber oksîjena hewayê dişewite. Di encamê de pêlek şok û şewatek xwedî germahiyên pir zêde derdikeve holê. Bi taybetî ji bo bikaranîna di tunelan de guncav e. Bêhna wê dibe sedem ku pişikê (kezeb) bişewitîne û ew pêla zextê dibe sedema ku pişik biteqe jî. Ev jî rê li ber xeniqînê ango mirinê vedike (Di pîşesaziyê de, teqînên weha ji kargehên genim, kanên komirê û tankerên neftê yên vala têne zanîn). Elmanya ji Şerê Cîhanê yê Yekem ve li ser bombeyên bi vî rengî dixebite. Ew ji hêla DY'yê ve bêhtir hate pêşvexistin û li Viyetnamê hate bikaranîn.

 

Neteweyên Yekbûyî di salên 1980’ê de li dijî bikaranîna çekên şewatê ya li ser şêniyên sivîl û xwezayê bi 3 Protokolên peymana çekan îmze kir. Di salên 2007’an de jî Rûsya Peyman erê kir.

 

Bombeyên Fosfor çine?

 

Bombeyên şewatê yên fosfor û bi lastîk li ser baregehan disekine û dibin sedema şewatên kur ên saxnebin. Hilmijîna  wê bi gelemperî heya  5-10 rojan dibe sedema mirinê. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de ji aliyê hêzên Elman û Îngîlîz ve, di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de ji aliyê hêzên Elman û Îngîlîz ve, ji aliyê Rûsan ve li Reqayê, ji aliyê Iraqê ve di rizgarkirina Mûsilê de, ji aliyê Tirkiyeyê ve li Rojava û îhtîmal e ku Rûsya li ser Ukraynayê bi kar anîbe. Mînak, bermayiyên neşewitî yên li deryayê li Deryaya Baltîkê weke kehribara sexte dikeve ser reşahiyê. Dema zuha dibin jî şewatan çêdikin ango di kesên berhevkariyê dikin de jî dibin sedema şewatên giran. Bombeyên fosforê wekî çekên kîmyewî nayên hesibandin.

 

Bombeyên gazên sinir çine?

 

Di wateya teng de gazên bi jehr dibin du beş; Rêjeyek hindir de bikaranîna ajanên sinir yên wekî sarîn, soman, tabun û jehrên ji koma Novichok, ku ji salên 1970 û 1980 ve li Yekîtiya Sovyetê tên pêşxistin, dikarin zirarê bidin sinir û mêjî. Ango di demek kin de bibin sedema mirinê. Ajansên pulmonary - maddeyên hilber ên wekî fosgene, klor an diphosgene ku di hewayê de difirin jî bi xeniqandinê dibin sedema mirinê. Ajanên şerê bi xwîn bi riya xeniqandinê dibe sedema mirinê. Di nav van ajanan de jî hîdrojen, sîyanur, siyanojen klorur, hîdrojen arsenur û hîdrojen sîyanur (Zyklon B) têne dîtin. Ajanên şerê çerm - şilavên rûn ên ku dibin sedema şewat û şewitandinê, rê li ber acizbûna çavan û di heman demê de zirarê didin rêça nefesê. Nimûne gaza xerdelê, herweha gaza bi navê gaza bêbandorkirinê û weke gaza rondikrêj  têne zanîn kesan nakuje lê bêbandor dike ne.

 

Karkerek din a şerê kîmyewî jî defoliant Agent Orange ye, ku DY yekem car li Viyetnamê di sala 1965'an de, di astek mezin de bi kar anî. Madeya TCDD di nav dioksinan de ya herî bi jehr e. Teratojen e û demeke dirêj li hawîrdorê dimîne û dikeve zincîra xwirekan. Heya îro jî, di zarokên Viyetnamê de di astek tewa de malformasyon (deformasyonek zikmakî ya tevnek an organan) tê dîtin. Hate çavdêrîkirin ku penceşêrên kombûyî, û kêmasiyên di pergala laşparêziyê zêde bûn nîşan dide. Ger mijar leşkerên Emerîkayê ye ev windahî hatin qebûlkirin û telafîkirin. Sedema tazminatdayîna mexdûrên Viyetnamî, bikaranîna Agent Orange ne şerê kîmyewî ye û ji ber vê yekê binpêkirina hiqûqa şer a navneteweyî nabîne.

 

Bikaranîna van çekên kîmyewî yên me rêz kirine çi bandorê li ser siruştî û xwezayê dike? Ango kîjan peymanên navneteweyî bombeyên nukleerî yên termobarîk, fosfor û gaza nervê ya taktîkî qedexe dikin?

 

Di nava peymana astengkirina belavbûna çekên nukleerî (1968) de qedexeya ku ABD nikaribe çekên nukleerî bide hevalbendên xwe cih digire. Dema ku peyman hat îmzekirin, Elmanya û Hevalbendên din ên NATO'yê tedbîrên xwe anîn ziman ku tedbîrên parastinê yên berê yên NATO'yê dê saxlem bimînin. Ev tê wateya "parvekirina nukleerê".

 

Qanûnên Navneteweyî

 

Hiqûqa navneteweyî ya mirovî - Peymanên Cenevreyê weke din protokolên pêvek ên wan û peymanên Laheyê, bêyî ku ferq bixe di navbera leşker û sivîlan de çekên ku êşê çêdikin û xwezayê texrîb dikin weke sûcên şer qebûl kirin û bikaranîna wan bi awayek fermî qedexekirin.

 

Peymana Pêşîlêgirtin û Cezakirina Sûcê Jenosîdê, Peymanên curbecur ên li ser parastina mafên mirovan, Peymanên li ser parastina jîngehê, Peymana Neteweyên Yekbûyî, Peymana Çekên Biyolojîk 1972 û Peymana Çekên Kîmyewî (CWC) Nîsan 1997, Peymana li ser Qedexekirina Pêşkeftin, Hilberandin, Depokirin û Bikaranîna Çekên Kîmyewî de peymanên girîng in. Ev peyman dê ji aliyê Rêxistina Qedexekirina Çekên Kîmyewî (OPCW) were şopandin. Ew çavdêriya hemî nebatên kîmyewî yên li cîhanê ye ku kîmyewiyên têkildar ên ku di navnîşên kîmyewî 1-3 de hatine tomarkirinê dikin. Bûyerên çêkirin û bikaranînê yên gumanbar dikarin ji hêla peymankaran ve ji OPCW re bêne ragihandin û paşê divê werin rastkirin.

 

Em çawa dikarin xwe û xwezayê ji van çekên kîmyawî biparêzin? Gelo dermanê vê yekê heye?

 

Dema ku IPPNW (Bijîjkên Navneteweyî ji bo Pêşîlêgirtina Şerê Nukleerî) hate damezrandin, daxuyaniya bijîşkan ev bû: "Em ê nikaribin alîkariya we bikin." (di rewşa şerê nukleerî de). Ev gotin ji bo piraniya tiştên ku li jor hatine destnîşankirin derbas dibe. Yekane yê ku ji jehrîbûna Novichok rizgar bûye heta niha birêz Nawalny ye ku di bin şert û mercên bijîşkî yên pir giran de ye. Di şert û mercên şer de çek kujer in û ji bilî alavên parastinê yên taybetî tu parastinek din tune ye. Paqijkirina axê piştî bikaranîna Agent Orange gengaz e, lê ew pir biha ye û wext digire.

 

Peymanên navneteweyî yên girêdayî ku ji bo herkesî wekhev derbas dibin dê girîng bin. Ji bo vê jî pêwîst e NY bi awayekî berfireh bê reformkirin û bi awayekî demokratîk ji bo xwedî mafên wekhev bê avakirin.