Cezayîr de nuqtaya ke heqê tutan tede bîya yew… 

 

Derya Ceylan 

 

MERKEZÊ XEBERAN - Cezayîr ke hetê heqê tutan de xeylê tepîya mendo, derheqê binpaykerdişê heqanê tutan de her çend ke hukmatê bîyaye tay gaman bierzo zî nê gamî hetê pawitişê tutan de mird nêkenê. 

 

Cezayîr bi tarîx coğrafyaya xo, mebenê Afrîka û Ewropa de wezîfeyê pirdî vîneno, sey welatê tewr pîl yê Vakurê Afrîka bale anceno. Welat bi dewlemendîyê xo yê etnîk û ziwanê cîya mozaîkêke kulturî awan keno. Se ra 70ê nufisê ci Ereb, se ra 29 Berberî û se ra yew zî komê etnîkî yê bînan ra pê yeno. 

 

Erebî, Fransî û Berberî ziwanê ke tewr zêde yenê qiseykerdiş ra yê. No ziwan û tewirbîyayîşê etnîkan cuya komelkî û perwerdeyê tutan dewlemend keno, eynî wext de zehmetîyan zî xo reyde ano. Emrê mabenê 0-14 yê tutan beşêk pîl ê nifusî awan keno û no 13 mîlyon 498 hezar û 890 yo. Mabenê 15-24î de zî 5 mîlyon 910 hezar û 180 o. 

 

Raşteyê weşîye de heqê tutan: Zehmetî û hêvî

 

Cezayîr de weşîya tutan, bi taybetî dewan de zor û zehmetîyêke pîl a. Goreyê dayeyê 2019î yê UNICEF û Bankaya Dinyaye, mergê tutê ke newe yenê dinya û yê dayîkan problemêk tehlukeyin o. Hezar tutê ke newe yenê dinya ra 20 heb û hezar tutê ke binê emrê 5î de yê ra zî 23 tutî dinyaya xo bedelnayî. Her 100 hezar cinîye ra 112 cinî wextê welidnayîşî de komplîkasyonan vera dinyaya xo bedelnenê. Başurê Cezayîrî herêma tewr zêde ke mergê dayîkan tede qewimîyeno ra ya. Se ra 7ê keyeyan tutê înan astengdar ê. Se ra 10ê tutan zî binê rîskê nêweşîye de yê. 

 

Perwerdeyî de têduştîya îmkanan 

 

Cezayîr de perwerdeyî heqê esas yê tutan yeno qebûlkerdiş. La goreyê dayeyê Bankaya Dinya ya 2019î, 16 hezar û 430 tutî nêşinê mekteban û bi taybetî herêma Başur de tutê mabenê 13-14î fek perwerdeyî ra vera danê. Seba mektebê seretayî qeydî se ra 97 o. No sey serkewtiş bêro dîyîş zî dewamkerdişê lîse û mektebê mîyanên se ra 82 û 52.5 o. Na rewşe nêtêduştîha perwerdeyî mojneno. 

 

Feqîrî û tutê ke yenê şuxilnayîş 

 

Cezayîr de her çend ke petrolê pîl û rezeyê gazî bibî zî bi taybetî hetê bejayî feqîrîye reyde têkoşîn keno. Se ra 23yê şarî feqîr o. Se ra 50ê nifusê herêma bejayî binê sînorê feqîrîye de cuya xo dewam keno. Mabenê serranê 1991-2001î de şerê mîyanên vera feqîrî hîna giran bî. Peymeyê tutê ke xebetîyenê se ra 6.7 o. Peymeyê tutê ke hem şinê mekteb û hem zî xebetîyenê zî se ra 7.2 o. Na rewşe mojnena ke tutî nêeşkenê xo biresnê heqê perwerde, weşî û yê bîn. Emrê şenik de parsekî û şuxilnayîş, bi taybetî mabenê tutanê koçberan de zaf zêde yo. Seba pawitişê tutan û têkoşînê vera nê de ganî dewlet û dezgehê komelê sivîl na babete bikerê rojeva xo. 

 

Seba pawitişî tedbîrî 

 

Cezayîr de sîstemê muhakemekerdişî yê tutan bi pawitişê tutan yeno destgirewtiş. Tutê binê emrê 13yî vera qanûnan têbigêrî zî yenê îqazkerdiş û 13yî ra pîl bibî zî bi amancê pawitiş û rehabîlîtekerdişî cezayê şenik yenê dayîş. Bi nê sîstemî wazenê tutan newe ra bi komelî bidê qezenckerdiş. Goreyê dayeyê 2015î de 2 hezar û 100 tutî hetê polîsan ra ameyê komkerdiş, hezar û 600 heb sey ‘tehluke’ ameyê ercnayîş û teslîmê keyeyê înan ameyî kerdiş. 

 

Keye û komelî de heqê tutan 

 

Cezayîr de keye û komel mîyan de pawitişê heqê tutan sey babetêke muhîm yena destgirewtiş. Goreyê dayeye wezîrîya keye û paştîdayîşî her serre 3 hezar tutî teberê zewacî yenê dinya, la yewîya pawitişê heqê merdiman ê Cezayîrî dîyar kena ke na hûmare serre de 45 hezar a. Welat de nizdîyê 550 hezar tutî bê kesê û no zî bale anceno serê muhîmîya xizmetê komel û asayîşê tutan. 

 

Derheqê ameyoxê tutan de fikrêke 

 

Cezayîr de xebatê ke derheqê heqê tutan de yenê kerdiş, bi amancê bale antişê nê problemî û çareserî bêra dîyîş sey gamêk yeno dîyîş. Seba têkoşînê hemverê feqîrî, heqê perwerde û weşîye, xizmetê komelkî û pawitişê heqê tutan no xeylê muhîm o. Nifusê ciwanan ê Cezayîrî, bîyayîşê tewr pîl ê welat û ameyoxî yo.